سواپ فیزیکی نفت
نفت به عنوان یکی از مهمترین کالاهای مصرفی در عرصه بین الملل، به دلیل نقش اقتصادی و سیاسی خود به شدت در معرض نوسانات تغییر قیمت قرار دارد. سواپ نفت به عنوان زیرمجموعه ای از قراردادهای کالا، ابزاری جهت کاستن از میزان این نوسانات است تا نفت با آسودگی خیال به مصرف کننده آن برسد. کشورهای زیادی تا به حال نسبت به انجام عملیات سواپ نفت از جمله سواپ فیزیکی نفت اقدام کرده اند که ایران و ایالات متحده نیز از آن مستثنی نبوده اند.
ایران
در ایران این قراردادها از دهه ۹۰ میلادی با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی رواج یافت و اصولا در دو شکل منعقد می شود. اول در حالتی که انتقال فیزیکی نفت از مرزی به مرز دیگر مدنظر است که خود در دو شکل (سواپ با سه طرف قرارداد و سواپ نفت با چهار طرف قرارداد) قابل بحث و بررسی است. دومین شکل حالتی را در بر میگیرد که تنها جریانات نقدی بر اساس قیمت دارایی پایه که همان نفت خواهد بود، با یکدیگر مبادله می شوند.
آمریکا
با این وصف به نظر می رسد در حقوق آمریکا به دلیل ممنوعیت طولانی مدت صادرات نفت و نیز قوانین سختگیرانه اداره صنعت و دارایی آن که اعم امکان انجام صادرات و واردات نفت را غیرممکن ساخته است، قواعد موجود تنها سواپ نفت به شکل جریانات نقدی را دربرمیگیرند و هنوز قوانینی برای سواپ های نفت فیزیکی وضع نشده است.
برای آشنایی کلی با قراردادها به این صفحه میتوانید مراجعه کنید.
سواپ نفت در ایران
ایران زنجیره ارتباطی میان آب های شمال و جنوب می باشد و در مرکز ۷۵ درصد از ذخایر نفت و گاز جهان واقع شده است و خود ۱۰ درصد از ذخایر نفت و ۱۵ درصد از ذخایر گاز جهان را دارا است. ایران یکی از ۵ کشور حوزه دریای خزر است و با توجه به مرزهای دریایی آن در دریای عمان و خلیج فارس مسیری مناسب و به صرفه جهت ترانزیت نفت به شمار می آید. با توجه به میزان ذخایر و جایگاه خاص جغرافیایی ایران در منطقه خاورمیانه (و نقطه تلاقی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا)، صنعت نفت در ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با این وجود سهم ایران از نفت دریای خزر اندک بوده است (برای آشنایی با میدان های نفتی ایران میتوانید به این لینک مراجعه کنید) و این محدوده جغرافیایی به لحاظ نفت خیز بودن صرفه اقتصادی چندانی برای ایران نداشته است.
شرایط اقلیمی
شرایط اقلیمی متغیری عمق آب و سختی اکتشاف و حفاری و نبود تکنولوژی جهت استخراج و سایر موارد باعث شد تا ایران استخراج نفت از این محدوده را هزینه بداند و به استخراج نفت از میادین جنوب کشور بسنده نماید. با این وصف بر خلاف ایران کشورهای همسایه شمالی آن که توفیق بیشتری در استخراج نفت از سهم خود داشته اند به دلیل محصور بودن در خشکی و عدم دسترسی به آب های آزاد، صادرات نفت برای ایشان به امری هزینه بر و دشوار تبدیل شده و همواره به دنبال ۵ راهی مقرون به صرفه تر جهت ترانزیت نفتی بوده اند و در این میان ایران به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی خود توانست به عنوان مسیری امن و مقرون به صرفه جهت ترانزیت نفت مورد استفاده قرار گیرد.
پیشینه سواپ نفت
پیشینه سواپ نفت در ایران به حدود دهه ۹۰ می رسد. بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروری و نیاز همسایگان شمالی به فروش نفت خود جهت توسعه اقتصادی و کسب استقلال در میان جوامع بین المللی یافتن راهی مطمئن و با صرفه برای انتقال و رساندن نفت به بازار بین المللی ضروری به نظر می رسید. با توجه به مسائل و مشکلاتی که در خصوص سایر راههای انتقال نفت وجود داشت مسیر جنوبی یا همان مسیر ایران بهترین مسیر انتقال نفت بود.
در ادامه قصد بر اینست تا به بررسی راه های ترانزیت نفت در حوزه دریای خزر و علل اهمیت مسیر ایران و نیز به بیان شرح مختصری از پیشینه عملیات سواپ نفتی در ایران پرداخته شود.
سواپ فیزیکی کالا
نوعی از سواپ کالاست که به واسطه آن در مال به طور فیزیکی جا به جا میشود. به این صورت که مال از یک مرز تحویل گرفته می شود و همزمان یا در سررسید در نقطه جغرافیایی دیگری معادل آن تحویل شخص سومی میشود.
سواپ فیزیکی نفت
نفت به عنوان یک کالا میتواند مشمول سواپ فیزیکی کالا باشد. به عبارت یکی از زیر شاخه های این نوع از قراردادها باشد.
تعهدات طرفین در سواپ فیزیکی نفت
اصولا طرفین قـرارداد در سـواپ هـای فیزیکـی نفـت را تولیـد کننـدگان و مصـرف کننـدگان نفـت تشـکیل مـی دهنـد کـه در پی یافتن راه های کم هزینه تـر و مطمـئن تـر بـرای تهیـه یـا فـروش آن هسـتند. همـانطور کـه قـبلا گفتـه شـد هـدف اولیه که توافقات طرفین بر مبنـای آن شـکل میگیـرد چیـزی جـز حمـل و نقـل و رسـاندن نفـت بـه دسـت مصـرف کننـده نیست. از این روست که محل جغرافیایی که طـرفین در ان حضـور دارنـد و مسـیری کـه نفـت بایـد طـی کنـد تـا بـه دسـت مصرف کننده برسد از اهمیت ویژه ای برخوردار است و این موضوع در هر دو شکل از سواپ فیزیکی صادق است.
همانند سـایر قراردادهـا بـه سـرانجام رسـاندن ایـن هـدف در نهایـت مسـتلزم فـراهم کـردن مقـدماتی اسـت کـه تعهـدات و تکالیف طرفین را شکل مـی دهـد. بـا توجـه بـه اینکـه قـرارداد سـواپ نفـت بـر مبنـای حاکمیـت اراده شـکل میگیـرد ایـن موارد بسته به هر مـورد مـی تواننـد متفـاوت باشـند بـا ایـن وصـف در اغلـب آنهـا برخـی مشـترکات بـه چشـم مـی خـورد. تهیه و تحویل نفت به کیفیـت مـورد نظـر، تحویـل در مـدت زمـان مشـخص شـده و بعضـا احـداث خـط لولـه بـرای انتقـال نفت، انعقاد قراردادهای حمل و نقل و بیمه محموله و روش های پرداخت و…. را میتوان از این موارد برشمرد. با توجه به اینکه نفت زیر مجموعه سواپ کالا طبقه بندی می شود نتیجتا در این قسمت تصمیم بر اینست تا تعهدات طرفین حاضر در قرارداد در هر دو شکل آن (به صورت فیزیکی و جریانات نقدی) پرداخته شود.
